توسعه بورس از مسیر دانش سرمایه‌گذاری

به گزارش پایگاه خبری سرمایه گذاری آنلاین، بازار سرمایه ایران با بیش از پنجاه سال عمر، هر روز رو به توسعه و تکامل رفته و بر تنوع ابزارهای آن افزوده می‌شود. در میان مخاطبان عام، بازار سرمایه با نام بورس شناخته می‌شود و این در حالی است که غالبا دانش آنها به همین جا ختم می‌شود و از ابزارها، فرصت‌ها و ریسک‌های این بازار اطلاع چندانی ندارند. بنابراین، پاسخ آنها در برابر ابهام این بازار، فرار از سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه و پناه بردن به فرصت‌هایی مثل سپرده‌های بانکی است که ریسکی برای آنها ندارد؛ این در حالیست که می‌توانند با کمی ریسک بیشتر، سود بیشتری به دست بیاورند یا در ابزارهای بدون ریسکی سرمایه‌گذاری کنند که سرمایه آنها را وارد بخش حقیقی تولید در کشور می‌کند. از سوی دیگر، بررسی‎ها حاکی از این است که گاهی حتی کسانی که با این بازار و ابزارهای آن آشنایی خوبی دارند، به هر سیگنالی در بازار سرمایه واکنش نشان داده و در سایه احساسات و هیجانات سرمایه‌گذاری می‌کنند که این نشان می‌دهد نیاز به آموزش و فرهنگ‌سازی برای تمام افراد وجود دارد. بنابراین، استقبال نکردن تمام اقشار از بازار اوراق بهادار، هجوم پرهیجان و گریز شتاب آلود سهامداران، نشان‌دهنده دانش عمومی اندک از ارکان، مفاهیم، کارکرد، قوانین و سطح پایین فرهنگ بازار سرمایه در کشورهای در حال توسعه است. با توجه به شعار امسال با عنوان سال "حمایت از تولید داخلی" و از آنجا که سرمایه‎‌گذاری در بازار سرمایه نقش مهمی در تحقق این شعار دارد و سرمایه اندک اندک مردم را جمع و در صنایع مهم ایرانی سرمایه‌گذاری می‌کند، بنابراین، ارتقای فرهنگ سهامداری همچون بهبود فرهنگ مصرف و تولید از الزامات گریزناپذیر رشد و توسعۀ پایدار اقتصاد کشورهای در حال توسعه‌ای همچون ایران محسوب می‌ شود.

فرهنگ سازی و آموزش به صورت کلی می‌تواند پنج هدف مشخص زیر را در بازار سرمایه تعقیب کند که به تشریح هر یک از آنها می‌پردازیم.
ورود آگاهانۀ مردم به بازار سرمایه
بازار سرمایه و به طور مشخص بورس اوراق بهادار تهران فعالیت قانونمند خود را از سال 1346 و با تصویب قانون مربوطه، به صورت رسمی و متشکل آغاز کرده است؛ اما مسائلی مثل توقف 11 ساله‌ای که از سال 1357 تا 1368 بر فعالیت بورس حاکم شد، اقتصاد دولتی و تبلیغ بیشتر برای سرمایه‌گذاری در بانک، توجه اندک رسانه‌ها در سال‌های اولیه آغاز مجدد فعالیت و از همه مهمتر توجه نداشتن به بسط فرهنگ سهامداری و نبود آموزش مناسب حتی در سطوح دانشگاهی، بورس اوراق بهادار را از مرکز توجه مردم دور کرد.
هر چند توجه ویژه رسانه‌ها در چند سال گذشته، افتتاح بورس‌های منطقه‌ای و توجه مسئولان بازار سرمایه به فرهنگ‌سازی و آموزش مفاهیم پایه در میان طیف متنوعی از مخاطبان، در شناساندن بورس اوراق بهادار به عموم مردم مؤثر بوده است، اما هنوز هم فاصله بسیار زیادی تا شرایط مطلوب وجود دارد. اکنون با وجود بیش از 9 میلیون کد سهامداری، بخشی اندک حضور فعال در عملیات بورس دارند و به خوبی از حقوق خود مطلع هستند.
حضور گسترده مردم در بازار سرمایه در صورتی که با شناخت و آگاهی آنان همراه باشد، پس اندازهای خرد را تحت نظارت مسئولان انباشته کرده و در عرضه‌های اولیه به سمت شرکت‌ها هدایت می‌کند، بر عمق بازار اوراق بهادار می‌افزاید و عملکرد آن را بهبود می‌بخشد. همچنین این امر، زمینه مناسبی باعث پیشبرد بهتر اهداف خصوصی سازی می‌شود، مردم را از سود ناشی از فعالیت در بازار اوراق بهادار متنفع می‌سازد و گامی در راستای توزیع همگون‌تر ثروت برمی‌دارد.
حضور کسانی که اکنون وارد بازار سرمایه نشده‌اند، در صورتی که با آگاهی و شناخت آنان از مفاهیم و کارکرد این بازار همراه باشد، تأثیری مثبت بر تولید و توزیع ثروت خواهد گذاشت. یکی از دلایل اصلی مشارکت اندک مردم در بازار سرمایه، آگاهی نداشتن آنان از چگونگی فعالیت در این بازار و به طور کلی دانش عمومی اندک جامعه از مفاهیم و کارکرد بازار اوراق بهادار است؛ به همین دلیل، شناساندن این بازار و فرهنگ‌سازی در این حیطه می‌تواند از اولویت‌های دست‌اندرکاران بازار سرمایه قلمداد شود.
جلوگیری از سواستفاده‌های احتمالی
نداشتن شناخت مردم ایران از ارکان، کارکرد و ابزار بازار سرمایه می‌تواند زمینه سواستفاده طیف متنوعی از متقلبان را به همراه داشته باشد. این افراد از چگونگی نقدپذیری دارایی مالی خود در آینده مطلع نیستند و چون توانایی تحلیل ابتدایی فعالیت ناشران را ندارند، تنها به تبلیغات تکیه می‌کنند. هرچند گستره نظارت قوانین بازار سرمایه و نظارت مسئولان با استفاده از نیروهای متخصص و روش‌های مدرن افزایش یافته است، اما مؤثرترین روش حمایت از حقوق سهامداران، آگاه ساختن از حقوق سهامداری و آشنا کردن آنها با مفاهیم و کارکرد بازار سرمایه است.
بهبود و اصلاح رفتار سهامداران
نوسانات بسیار بورس اوراق بهادار تهران، رفتار هیجانی فعالان بازار اوراق بهادار در ایران را نشان می‌دهد. هجوم خریداران به بازار اوراق بهادار به ویژه در دوره زمانی اندکی که مسئولان وقت بورس تهران با هدف کمک به کارکرد آزادانه بازار، محدودیت‌های اعمال شده را لغو کردند، نمود بیشتری یافت و هشدارهای پیاپی کارشناسان نسبت به قیمت‌های فزاینده و نامتعارف را بی اثر گذاشت.
انتظار نزول بورس تهران پس از صعود حباب‌گونه، چندان طول نکشید و اینبار خروج با شتاب سهامداران از بورس اوراق بهادار، ضعف دانش عمومی فعالان بازار را به رخ کشید.
بنابراین، تصحیح انتظار سهامداران و کمک به درک بهتر آنان از رفتار بازار سرمایه، به آموزش و فرهنگ سازی در سطوح متفاوت و در میان اقشار مختلف جامعه نیاز دارد .
تعامل بیشتر میان مسئولان بازار سرمایه و مردم
برگزاری جلسات آموزشی، دریافت پرسش‌ها و مشکلات سهامداران و پاسخگویی به آنها، راهکاری مؤثر در آگاهی هر چه بیشتر دست اندرکاران بازار سرمایه از مشکلات و مسائل ابهام آمیز مردم در ارتباط با بازار اوراق بهادار است. شناخت مسئولان و آگاهی آنان از سطح دانش عمومی بازار سرمایه و مشکلات فعالان آن، به آنان در درک بهتر شرایط حاکم بر حوزه تحت مسئولیت‌شان کمک می‌کند و در شکل‌گیری و هدف‌گذاری اقدامات آنان مؤثر است.
بهبود عملکرد واسطه‌های مالی
آموزش و فرهنگ‌سازی به دو شیوه مستقیم و غیرمستقیم در بهبود خدمات واسطه‌های مالی اثر گذار است. ارتقای سطح دانش عمومی و فرهنگ بازار سرمایه در میان عموم مردم و به ویژه سهامداران به عنوان متقاضیان خدمات واسطه‌های مالی، بر روابط عرضه و تقاضای خدمت واسطه‌گری مالی اثرگذار است و بدین طریق و به صورت غیرمستقیم کیفیت عملکرد واسطه‌های مالی را ارتقا می‍‌دهد. در صورتی که کارگزاران، مشاوران، سبد گردانان و دیگر واسطه‌های مالی، با مشتریانی در تعامل باشند که از دانش کافی درحیطه بازار سرمایه برخوردار هستند، نظارت بیشتری بر عملکرد خود احساس می‌کنند و خود را ملزم به پاسخگویی و ارایه خدمات مناسب‌تر می‌دانند.
ازسوی دیگر، گستره آموزش می‌تواند به صورت مستقیم در بهبود خدمات آنان اثرگذار باشد. تعریف مدارک مورد تأیید سازمان بورس و الزام داوطلبان به طی دوره‌های آموزشی ویژه و شرکت در آزمون‌های مرتبط به منظور دریافت مدارک مزبور، می‌تواند نیروهای متخصص و آموزش دیده‌ای را با تأیید سازمان مزبور روانه بازار سرمایه کند و در گذار از بازار شبه سنتی به بازار مدرن نقش مؤثری ایفا کند.
لزوم فرهنگ‌سازی با رویکرد غیرانتفاعی
نهاد مسئول آموزش و فرهنگ‌سازی با توجه به نوع و حیطه عملکرد، قابل تفکیک است. فرهنگ سازی به مفهوم آشنا کردن عموم مردم با مفاهیم ابتدایی و پایه بازار سرمایه و تشویق آنان به حضوری آگاهانه در این بازار، فرآیندی بلندمدت را پیش رو می‌بیند و نیازمند تدوین و اجرای طرح‌هایی با گستره زمانی طولانی است. از سوی دیگر، بسط و تعمیق فرهنگ بازار سرمایه، نباید با رویکردی انتفاعی دیده شود؛ هر چند نهادهای فعال در این بازار و در نهایت کل اقتصاد جامعه را منتفع می‌سازد. در صورتی که فرهنگ‌سازی رویکردی انتفاعی داشته باشد، به بازاریابی برای اوراق بهادار خاص یا خدمات واسطه‌های مالی تنزل خواهد یافت و به جای تعمیق دانش عمومی و دعوت به حضور آگاهانه مردم در بازار سرمایه، به تحریک احساسی آنها منجر خواهد شد. بنابراین، به دلیل دامنه زمانی بلندمدت یا به بیان دیگر دیربازده بودن طرح و همچنین لزوم رویکرد غیرانتفاعی، فرهنگ‌سازی و آموزش مفاهیم پایه بازار سرمایه، توسط سازمان بورس و اوراق بهادار انجام‌شدنی است.
استفاده از تجربه سایر کشورها
استفاده از تجربه کشورهای موفق در بازار سرمایه می‌تواند به عنوان ضرورتی انکارناپذیر برای بورس‌های در حال توسعه قلمداد شود. در مطالعه پیش رو آموزش و فرهنگ سازی در زمینۀ بازار اوراق بهادار در آمریکا که از بزرگترین و پیشرفته‌ترین بازار سرمایه در جهان برخوردار است و مالزی که قرابت‌های فرهنگی و مذهبی بسیاری با ایران دارد، مورد توجه و بررسی قرار گرفته است.
آمریکا، به دنبال توسعه بیشتر بازار سرمایه
کارکنان بخش آموزش سرمایه‌گذاران در کمیسیون بورس و اوراق بهادار با بسیاری از نهادهای دولتی و فدرال مانند اتحادیه‌ها، گروه‌های مختلف مشتریان و سازمان‌های آموزشی همکاری نزدیکی دارند و از منابع و امکانات در اختیار آنان برای کمک به پیشبرد آموزش سرمایه گذاران استفاده می‌کنند.
در طول ده سال گذشته، کمیسیون بورس و اوراق بهادار این کشور، مواد آموزشی مختلفی را برای کمک به درک سرمایه‌گذاران از مفاهیم اولیه تدارک دیده است که از بین آنها می‌توان به ریسک و بازدهی انواع ابزارهای مالی، اهمیت ایجاد تنوع در دارایی‌های مالی، چگونگی تحقیق راجع به کارگزاران سهام و مشاوران سرمایه‌گذاری و شیوه یافتن اطلاعات شرکت‌ها اشاره کرد.
کمیسیون همچنین اقدامات مفیدی در راستای کمک به سرمایه‌گذاران در شناسایی و گریز از شیوه‌های فریب‌کارانه متخلفان انجام داده است. برای مثال، طی سال‌های 2002 و 2003، کمیسیون بورس و اوراق بهادار اقدام به راه‌اندازی چندین وب سایت دروغین با هدف هشدار به سرمایه گذاران کرد. این وب سایت‌ها به گونه‌ای بسیار جذاب طراحی شده بود و هر یک پس از مدت کوتاهی چند صدنفر از افرادی را که بدون تحقیق و بررسی کامل به فرصت‌های سرمایه‌گذاری هجوم می‌آورند، به خود جلب کردند. در هر مورد، پس از این که شخص اقدام به سرمایه گذاری می‌کرد با این هشدار روبه رو می‌شد: "اگر به این طرح سرمایه گذاری پاسخ مثبت داده بودید، سرتان کلاه رفته بود". همچنین در دنباله این هشدار، شیوه صحیح چگونگی کمک گرفتن از دیگران تشریح شده بود.
افزون بر این، اقدامات دیگری نیز در راستای آموزش سرمایه گذاران توسط کمیسیون بورس اوراق بهادار انجام شده است که به تشریح آنها می‌پردازیم. این کشور، یک صفحه ویژه در وب سایت SEC با هدف ارایه امکان جستجو در پایگاه داده‌ها و پاسخ به پرسش‌های رایج سرمایه گذاران راه‌اندازی کرد و چندین نشریه با هدف معرفی ابزارهای مالی جدید، راهبردهایی مناسب و دیگر مطالب مرتبط با سرمایه گذاری منتشر کرد.
همچنین، برگزاری دوره‌های آموزشی برای آشنایی بزرگسالان با شیوه‌های خاص کلاهبرداران، برگزاری دوره‌های آموزشی در دبیرستان‌ها و دانشگاه‌ها، انتشار نشریات آموزشی رایگان برای سرمایه‌گذاران، ایجاد خط تلفن رایگان برای راهنمایی سرمایه گذاران بدون نیاز به پرداخت عوارض، پاسخگویی شخصی به مراجعان و افرادی که به هر صورت با SEC تماس برقرار می‌کنند از دیگر اقدامات آمریکا در جهت ارتقای فرهنگ سرمایه‌گذاری بوده است.
برنامه‌های آموزشی کمیسیون بورس اوراق بهادار آمریکا نه تنها برای سرمایه‌گذاران که برای خود این نهاد نیز مفید بوده است. پژوهش و بررسی داده‌های حاصل به کارکنان اداره و بخش‌های دیگر ESC نیز در ارزیابی ریسک، هدف گیری منابع، و در دست گرفتن ابتکار عمل در بازار سرمایه کمک شایانی می‌کند.
مالزی
کمیسیون اوراق بهادار مالزی توجه بسیاری به مقوله آموزش سرمایه‌گذاری از خود نشان داده است و مرکز توسعه صنعتی اوراق بهادار این کشور، اجرای برنامه‌های کمیسیون در امر آموزش سرمایه‌گذاران را برعهده دارد. وظایف واحد آموزش این مرکز شامل برگزاری سمینار، کارگاه و برنامه‌های آموزشی ویژه مدیران، واسطه‌های مالی و سرمایه‌گذاران جزء، برگزاری برنامه‌های آموزش تکمیلی و تخصصی ویژه افراد دارای مجوز فعالیت در بازار سرمایه، برگزاری برنامه‌های آموزشی ویژۀ کارکنان کمیسیون اوراق بهادار در محیط کار یا در منزل و ...، متناسب با نوع سرمایه گذاران و اهداف آموزشی انجام می‌‌شود.
فرهنگ‌سازی در سازمان بورس اوراق بهادار ایران
اداره فرهنگ سازی در راستای تحقق مأموریت «ارتقا و توسعۀ فرهنگ سرمایه گذاری در بازار سرمایه» بر اساس اهداف استراتژیک سازمان بورس و اوراق بهادار و ماموریت‌های محوله شرکت اطلاع رسانی و خدمات بورس ایجاد شده ‌است. با این رویکرد، دو واحد فرهنگ‌سازی و همکاری‌های فراسازمانی نیز در این اداره تشکیل شد که درمجموع بر اساس اولویتهای بازار سرمایه، ضمن بررسی و شناسایی ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل موجود در سطح کشور، ارتقای سواد مالی، توسعه فرهنگ سهامداری و معرفی پتانسیل‌های بالای تامین مالی بازار سرمایه را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده است و در این راستا با شناسایی و طبقه بندی جامعه مخاطب و بهره‌گیری از انواع ابزارهای نوین آموزشی بهره می‌برد.
در این راستا، سازمان بورس اوراق بهادار برنامه‌های مختلفی را در نظر دارد؛ برنامه‌ریزی آموزشی تولید محتواهای آموزشی و فرهنگسازی در راستای ارتقا و توسعه فرهنگ سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه با بهره‌گیری از تکنولوژی‌ها و ابزارهای نوین آموزشی از جمله این اقدامات است. همچنین، تهیه و تولید بسته‌های آموزشی و فرهنگسازی متناسب با جامعه مخاطبین هدف بازار سرمایه مثل سرمایه‌پذیران، سرمایه گذاران، نهادهای مالی بازار سرمایه، نهادهای حاکمیتی و نهادهای مردمی نیز در دستور کار قرار گرفته است. از سوی دیگر، مشارکت و حضور فعال در رویدادهای مختلف سطح کشور از جمله نمایشگاه‌ها، همایش‌ها و سمینارهای علمی، نشست‌های عمومی و تخصصی و... در حوزه‌های مرتبط را نیز باید در این مقوله قرار داد.
برگزاری بزرگترین رویداد استارتاپ‌های مالی و حمایت از رویدادهای مشابه با هدف خلق و حمایت از ایده‌های جدید در حوزه مالی، حل مسائل و چالش‌های پیش روی بازار سرمایه و شناسایی نیازهای آتی نیز، در سال‌های اخیر پیگیری می‌شود. پیگیری، تنظیم، انعقاد و فراهم کردن ملزومات اجرایی شدن تفاهمنامه‌ها و قراردادهای همکاری با سازمانها، ارگانها، نهادهای دولتی و خصوصی، دانشگاهها و مؤسسات آموزشی و همکاری در تهیه پیشنویس سند راهبردی فرهنگ‌سازی و آموزش بازار سرمایه از دیگر اقدامات انجام شده در این زمینه هستند.
سازمان بورس اوراق بهادار در راستای فرهنگ‌سازی، رویدادها و فرصت‌های مختلفی را معرفی کرده است که به معرفی بازار سرمایه اختصاص دارد. اپلیکیشن j، بازی‌کاری یاgamification ، تالار مجازی بورس ایران (Irvex)، واقعیت افزوده و اینفوگرافیک (واقعیت مجازی در خدمت فرهنگ¬سازی)، بورس کاپ و پیک بورس در این راستا طراحی شده‌اند.