انرژی الکتریکی یکی از اشکال انرژی مورد استفاده بشر است که در صنایع، مصارف مسکونی، تجاری و حمل و نقل کاربردهای فراوانی دارد. این انرژی جنبه‌های مطلوب بسیاری دارد و شرایط نسبتاً ساده تولید و قابلیت انتقال سریع همچنین قابلیت تبدیل انرژی الکتریکی به سایر انرژی‌های مورد نیاز موجب تمایل و توجه بیشتر بشر به آن شده است؛ به گونه ‏ای که در بسیاری موارد انرژی الکتریکی هیچ جایگزینی ندارد.

با توجه به تکنولوژی ساخت، سوخت مصرفی، نوع توربین و نحوه تبدیل منابع اولیه انرژی به انرژی الکتریکی، نیروگاه‏ ها به انواع مختلفی دسته ‏بندی می‏شوند؛ اما خروجی همه آنها انرژی الکتریکی با فرکانس مشابه است و با استفاده از ترانسفورماتورهای افزاینده نیز می‏توان به سهولت سطح ولتاژ خروجی واحدهای نیروگاهی را افزایش داد. به طور کلی، انرژی الکتریکی یکی از همگن‏ترین کالاهای شناخته شده است که این مسئله کار داد و ستد برق را تسهیل می کند.

برای مدتی حدود یک صد سال، عرضه برق در اکثر کشورهای دنیا به صورت انحصاری توسط تعداد محدودی از شرکت‏ های تولید نیروی برق (عمدتاً دولتی) بودند، انجام می ‏پذیرفت. در حقیقت، در این مدت این شرکت ‏ها عرضه برق را به عنوان یک سرویس (نه یک کالا) در اختیار مصرف‏ کنندگان قرار می‏دادند. ایده داد و ستد کالای برق نخستین بار در دهه هشتاد میلادی توسط اقتصاددانان مطرح شد. به اعتقاد آنان شرکت ‏های عمدتاً دولتی تامین کننده برق، کارآمدی مطلوبی نداشتند. عدم وجود رقابت بین عرضه ‏کنندگان، نبود انگیزه کافی برای نوآوری و جلب سرمایه برای توسعه سیستم های موجود همچنین وجود انحصار در صنعت برق از عمده‏ ترین دلایل ناکارآمدی سیستم‏ های سنتی برق عنوان شده است. بر این اساس از دهه هشتاد میلادی بسیاری از کشورها با انجام تجدید ساختار در صنعت برق خود مبادرت به انجام اصلاحات گسترده‏ای در زمینه مقررات زدائی، انحصار زدائی، خصوصی ‏سازی و ایجاد بازارها و بورس ‏های برق (انرژی) کردند.

همگام با گرایش جهانی به سوی مقررات زدایی و تجدید ساختار در صنعت برق و همچنین جوابگو نبودن سیستم انحصار سنتی برای تامین تقاضای برق، بازار برق ایران با ابلاغ آیین نامه «تعیین روش، نرخ و شرایط خرید و فروش در شبکه برق کشور» توسط وزیر نیرو در تاریخ ۱/۸/۸۲ راه اندازی شد و در نهایت با پیگیر‏ی‌های فراوان پس از تاسیس بورس انرژی، پای معاملات کالای برق به بازار سرمایه باز شد.

آغاز معاملات برق در بورس انرژی

کالای برق به عنوان نخستین کالا در اولین جلسه هیات پذیرش بورس انرژی جهت معامله در بازار فیزیکی و قرارداد سلف موازی استاندارد برق به عنوان اولین قرارداد در بازار مشتقه بورس انرژی پذیرفته شدند. اهمیت کالای برق به اندازه‏ای است که یکی از تابلوهای بازار فیزیکی به انجام معاملات این حامل مهم انرژی اختصاص یافته است.

بر این اساس کلیه نیروگاه ‏ها و تولید‏کنندگان خصوصی و دولتی برق پس از پذیرش در بورس انرژی و انجام هماهنگی‏ های لازم با وزارت نیرو، قادر به عرضه برق تولیدی خود در بازار فیزیکی یا بازار مشتقه بورس انرژی هستند. همچنین شرکت‏ های توزیع نیروی برق، شرکت‏ های خرده ‏فروشی و بازرگانی برق و مصرف‏‌کنندگان بزرگ نیز پس از دریافت کد معاملاتی با انجام هماهنگی‏‌های لازم امکان تامین برق مصرفی خود از بورس انرژی را دارا است.

معامله در بازار فیزیکی

عرضه ‏کنندگان پذیرش شده در بورس انرژی می‏توانند برق تولیدی خود را در قالب قراردادهای نقدی، نسیه و سلف در تابلو برق در بازار فیزیکی بورس انرژی عرضه کنند. بر این اساس نیروگاه ‏های مذکور از طریق شرکت‏ های کارگزاری درخواست عرضه مقدار مشخصی از دارایی ثبت شده (ظرفیت تولید) خود نزد شرکت سپرده ‏گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه را به بورس انرژی اعلام می‏کنند. این درخواست باید حاوی اطلاعات قیمت پایه، مقدار عرضه، حداکثر مقدار افزایش عرضه، تاریخ تحویل، دوره تحویل، نوع قرارداد و سایر شرایط مرتبط باشد. درخواست مذکور پس از بررسی در بورس انرژی جهت تائید و بررسی تضامین و سپرده ‏های مورد نیاز جهت عرضه به شرکت سپرده‏گذاری (اتاق پایاپای) ارسال می‏ شود. پس از تائید اتاق پایاپای، اطلاعیه عرضه نیروگاه در سایت اطلاع ‏رسانی بورس انرژی منتشر می‏شود.

معاملات در بازار فیزیکی با توجه به تعداد عرضه کنندگان در یک نماد معاملاتی و شرایط عرضه به سه روش حراج حضوری، معاملات تمام الکترونیکی و عرضه یکجا انجام می‏پذیرد. پس از انجام معاملات و تائید قطعیت آن توسط بورس انرژی، اطلاعات حجم، دوره تحویل و تاریخ شروع تحویل جهت انجام تحویل فیزیکی به شرکت مدیریت شبکه برق ایران (بهره ‏بردار مستقل شبکه سراسری برق کشور) ارسال می‏ شود.

معامله در بازار مشتقه

با توجه به پذیرش قرارداد سلف موازی استاندارد برق در هیات پذیرش بورس انرژی در حال حاضر تنها معاملات این قرارداد در بازار مشتقه بورس انرژی انجام می‏پذیرد؛ اما با برنامه‏یزی‏های انجام شده قراردادهای آتی و اختیار معامله این کالا نیز در آینده می توانند در بورس انرژی مورد معامله واقع ‏شوند.

دارایی پایه قرارداد سلف موازی استاندارد برق، بسته برق (انرژی الکتریکی) معادل یک «کیلووات» در هر ساعت از «دوره مصرف» در «دوره تحویل» است. عرضه‎‎کنندگان این قرارداد، نیروگاه‎ها و شرکت‎های تولید برق و خریداران آن مصرف‎کنندگان واقعی برق (شامل شرکت‎های توزیع، خرده‎فروش‎ها و مصرف‎کنندگان بزرگ) هستند. قراردادهای سلف موازی استاندارد برق بر اساس رژیم باری مصرف در شبکه سراسری برق کشور دارای ۴ نوع «دوره مصرف»، بار پایه (۲۴ ساعت روز)، کم باری (۸ ساعت در روز)، میان‎باری (۱۲ ساعت در روز) و پرباری (۴ ساعت در روز) است که ساعات آغاز و پایان دوره‎های مذکور به طور سالانه توسط وزارت نیرو اعلام شده و توسط بورس انرژی اطلاع‎رسانی می‎‌شود؛ همچنین «دوره تحویل» این قراردادها نیز به صورت روزانه، هفتگی، ماهانه، فصلی و سالانه است. بدین ترتیب این قراردادها، با توجه به دوره مصرف و دوره تحویل به بیست نوع قرارداد قابل تقسیم‌بندی هستند. برای مثال قرارداد سلف موازی استاندارد برق بار پایه روزانه، پرباری هفتگی، میان‎باری ماهانه یا کم‎باری فصلی.

با توجه به مشخصات فعلی این نوع قراردادها، کلیه قراردادها در موعد تحویل منجر به تحویل فیزیکی می‎شوند و امکان تسویه نقدی قراردادها در تاریخ سررسید وجود ندارد. با عنایت به ماهیت این نوع قراردادها، کلیه ثمن معامله باید به عنوان پیش پرداخت پیش از ثبت سفارش در سامانه معاملاتی توسط خریدار پرداخت شود. عرضه اولیه این نوع قراردادها به صورت حراج ناپیوسته در روز بازگشایی نماد است و محل تحویل دارایی پایه در موعد سررسید نیز نقطه مرجع داد و ستد (هاب) شبکه سراسری برق کشور تعیین شده است. واحد پولی این نوع قراردادها ریال  است و حداقل تغییر قیمت سفارش‎های خرید و فروش نیز معادل ۱۰ ریال تعیین شده است؛ همچنین محدودیتی برای نوسان قیمت روزانه این نوع قراردادها در چارچوب قوانین و مقررات وزارت نیرو وجود ندارد.

شایان ذکر است هر قرارداد دارای یک نماد معاملاتی منحصر به فرد مطابق ضوابط تعریف نمادهای معاملاتی مصوب هیات مدیره شرکت بورس انرژی است. نمادهای معاملاتی قراردادهای سلف موازی استاندارد برق با دوره تحویل روزانه، ۳۰ روز پیش از تاریخ تحویل بازگشایی می‎شوند. گشایش نمادهای هفتگی، ماهانه، فصلی و سالانه نیز به ترتیب هشت هفته، سه ماه، دو فصل و یک سال قبل از تاریخ شروع تحویل قراردادهای مذکور است. همچنین کلیه نمادهای معاملاتی، سه روز پیش از شروع دوره تحویل متوقف می‎ شوند و اطلاعات میزان خرید و فروش تولیدکنندگان و مصرف‎کنندگان جهت تحویل فیزیکی به شرکت مدیریت شبکه برق ایران ارسال می‌شود.